Problematyka miasta i jego zrównoważonego rozwoju znajduje w encyklice Papieża interesujący punkt odniesienia. Miasta w ujęciu globalnym są źródłem wielu problemów współczesnego świata. Od procesów niekontrolowanej urbanizacji, emisji zanieczyszczeń, degradacji krajobrazu, przez niską jakość życia aż po niepohamowane zużycie zasobów i negatywne oddziaływanie na ekosystemy. Świat współczesny staje się coraz bardziej zurbanizowany a coraz mniej agrarny. Szacuje się, że liczba mieszkańców wzrośnie z 3,5 mld (2010) aż do 6,3 mld (2050). Jakie zatem znajdziemy w encyklice nowe inspiracje, konteksty i propozycje zmian?
"Miasto nie-szczęśliwe"
Ojciec Święty wskazuje na szereg problemów towarzyszących gwałtownemu rozrastaniu się miast. Problem te ograniczają prawo mieszkańców do „życia i szczęścia". Są to: urbanizacja, zanieczyszczenie, polityka transportowa, chaos przestrzenny, hałas, czy brak terenów zieleni. Wiele z tych problemów odczuwanych jest na co dzień w warunkach polskich miast. Część mieszkańców pozbawiona jest albo będzie pozbawiona możliwości kontaktu z przyrodą w zasięgu miejsc zamieszkania. Jest to wynik nieprzemyślanego planowania przestrzennego, zabudowy kolejnych enklaw zieleni, czy teraz masowej wycinki drzew na terenach prywatnych. Np. w Krakowie jedynie 4-6% gruntów pokrytych zielenią znajduje się we władaniu miasta, stąd m.in. presja na zabudowę zieleni znajdującej się w rękach prywatnych właścicieli.
„Zauważamy dziś na przykład niekontrolowany i przesadny rozrost wielu miast, w których życie stało się niezdrowe nie tylko z powodu zanieczyszczenia wynikającego z emisji toksycznych spalin, ale także miejskiego chaosu, problemów transportu oraz skażenia wizualnego i hałasu. Wiele miast to duże nieefektywne struktury, zużywające nadmiernie dużo energii i wody". (LS 44)
Papież Franciszek: "Istnieją dzielnice, które pomimo że zostały niedawno wybudowane, są zapchane i zabałaganione bez dostatecznych terenów zieleni". (LS 44)
Jednym z symptomów kryzysu ekologiczno-społecznego jest także tempo zmian. Z czym wiąże się powierzchowność, a w konsekwencji utrata więzi międzyludzkich i więzi z ziemią - miejscem zamieszkania i lokalnym środowiskiem:
„Ludzkość znacząco się zmieniła, a nieustanny pęd za nowością uświęca pewną ulotność, która nas pociąga w jednym kierunku, ku powierzchowności. (...) Jeśli architektura odzwierciedla ducha epoki, to megastruktury i seryjne domy wyrażają ducha zglobalizowanej techniki, w której nieustanna nowość produktów łączy się z ciążącą nudą". (LS 113)
Aktywizacja mieszkańców
Jak zatem zatrzymać negatywne trendy w urbanistyce i życiu społecznym? W encyklice papież Franciszek wprost odnosi się do znaczenia partycypacji społecznej i roli mieszkańców. Pisze o dużej liczbie stowarzyszeń i organizacji aktywnie zaangażowanych na polu ochrony środowiska naturalnego i miejskiego (LS 232). A uczestniczenie w działaniach społecznych to część naszej duchowości - przypomina Papież. I dodaje: "jest to realizowanie miłosierdzia" (LS 231). Mieszkańcy i aktywiści mogą wnieść i wnoszą swój odrębny wkład do planowania przestrzennego miasta. Trudno się zatem dziwić, że encyklika została tak ciepło przyjęta przez aktywistów miejskich i przedstawicieli części organizacji pozarządowych.
"Uczestniczenie w działaniach społecznych to część naszej duchowości" - przypomina w eko-encyklice Papież. I dodaje: "jest to realizowanie miłosierdzia" (LS 231)
Piękno to coś więcej niż forma architektoniczna
Ojciec święty wskazuje, że piękno dotyczy nie tylko formy estetycznej (wizualnej) architektury i jej otoczenia, czy jakości zagospodarowania (urządzenia) przestrzeni miejskiej. Odczucie piękna związane jest też z jakością życia w harmonii ze środowiskiem przyrodniczym. Podkreślona zostaje integracyjna rola przestrzeni publicznych w miastach jako „przestrzeni łączących". Ułatwiają nawiązywanie relacji społecznych i wzajemną akceptację.
„Biorąc pod uwagę związek istniejący między przestrzenią miejską a ludzkim zachowaniem, osoby projektujące budynki, osiedla, przestrzeń publiczną i miasta potrzebują wkładu różnych dyscyplin, które pozwalają zrozumieć procesy, symbolikę i zachowania ludzi. Nie wystarczy dążenie do piękna projektu, ponieważ jeszcze bardziej cenne jest służenie innym rodzajem piękna: jakości życia ludzi, ich harmonii ze środowiskiem, spotkaniu i wzajemnej pomocy. Również z tego względu tak bardzo ważne jest, aby punkt widzenia lokalnych mieszkańców zawsze wnosił swój wkład do planowania urbanistycznego". (LS 150)
Papież wskazuje, że piękno dotyczy nie tylko formy estetycznej architektury i jej otoczenia, ale związane jest także z jakością życia w harmonii ze środowiskiem przyrodniczym.
Papież wskazuje też na doniosły wkład innych dziedzin nauki dla zrozumienia funkcjonowania środowiska społecznego i przyrodniczego oraz wzajemnych zależności. W tym ujęciu interdyscyplinarne badania oraz dorobek różnych, często odległych dziedzin nauki, mogą mieć istotny wkład w określaniu nowych zasad kształtowania przestrzeni publicznych, ochrony ekosystemów miejskich, a tam, gdzie jest to konieczne - ich odbudowy. Nabiera do szczególnego znaczenia w potrzebie integracji środowiska sztucznego (zabudowanego) i przyrodniczego. Nawet w przypadku najbardziej zainwestowanych i zabetonowanych przestrzeni jest możliwość wprowadzania elementów biologicznie czynnych i podnoszących estetykę architektury. Jedną z praktyk są zielone dachy z łąkami, czy nawet drzewami lub ogrody wertykalne (zielone ściany). Innym rozwiązaniem jest alternatywne zagopodarowanie wód opadowych na miejscu, czy włączanie nieużytków miejskich do terenów zieleni. Pokazuje to, że przyroda w miastach może być wszechobecna, oferować wiele korzyści a kontakt z nią być na co dzień ułatwiony. Organizacja i sposób urządzenia przestrzeni może natomiast sprzyjać wszelkim formom życia społecznego w duchu przywołanej przez Papieża idei miasta gościnnego. Konieczny jest, co podkreśla Ojciec Święty, dalszy rozwój badań naukowych nad ekosystemami, także tymi przekształconymi lub odnawiającymi się bez ingerencji człowieka (novel ecosystems):
„musimy znacznie więcej inwestować w badania, aby lepiej zrozumieć zachowanie ekosystemów i właściwie analizować różne zmienne wpływające na wszelkie istotne modyfikacje środowiska" [LS 42]
Laudato si': "ważne jest, aby punkt widzenia lokalnych mieszkańców zawsze wnosił swój wkład do planowania urbanistycznego". (LS 150)
Edukacja ekologiczna
Jednym z wielu aspektów zrównoważonego rozwoju obszarów zurbanizowanych jest poszukiwanie równowagi ekologicznej w dynamicznie przeobrażających się miastach. Równowagę ekologiczną należy - zdaniem Franciszka - rozpatrywać na kilku poziomach: wewnętrznym (osobistym), solidarności z innymi (międzyludzkim), ekologicznym (w relacji do innych istot żywych) i duchowym (w odniesieniu do Boga). Konieczna jest pogłębiona edukacja ekologiczna uwzględniające te cztery poziomy. Problematyka edukacji ekologicznej nabiera w miastach szczególnego znaczenia. Odbywa się to także przez ochronę, odpowiednie przystosowanie i udostępnienie miejsc, gdzie ten kontakt z naturą będzie możliwy, a nawet zintensyfikowany. Przykładem mogą być popularne w wielu miastach parki ekologiczne, ośrodki edukacyjne.
Myślenie w dłuższej perspektywie
Podobnie jak w przypadku różnych innych polityk miasta (transportu, edukacji, gospodarki), warunkiem proekologicznego podejścia do planowania miasta jest dłuższy niż doraźny i kadencyjny horyzont czasowy. Jest to istotne w analizie rzeczywistych kosztów środowiskowych, społecznych przy podejmowaniu decyzji dotyczących przyszłości terenów. Jak zaznacza papież, „kwestie ekologiczne w coraz większym stopniu obecne na arenie publicznej i stanowią nieustanną zachętę do myślenia w dłuższej perspektywie" (LS 166). Przykładem takiego myślenia mogą być uchwały antysmogowe w miastach i województwach. Są wynikiem zmieniającej się świadomości obywateli i aktywności organizacji na tym polu (casus lokalnych Alarmów Smogowych). Wciąż jeszcze mało jest przykładów zaniechania kontrowersyjnych przedsięwzięć inwestycyjnych i nieuzasadnionej rozbudowy sieci dróg. Czy powstrzymania przed degradacją terenów zieleni. Ogromna jest rola polityków i kadry urzędniczej:
"Struktura polityczna i instytucjonalna istnieje nie tylko po to, by unikać złych praktyk, ale również po to, aby zachęcić do dobrych, żeby pobudzać kreatywność w poszukiwaniu nowych dróg na rzecz ułatwienia inicjatyw osobistych i zbiorowych. Dramat polityki skoncentrowanej na doraźnych rezultatach, wspieranej również przez konsumpcyjną ludność, rodzi konieczność krótkoterminowego rozwoju (...)." (LS 177-178)
Laudato si': "Struktura polityczna i instytucjonalna istnieje nie tylko po to, by unikać złych praktyk, ale również po to, aby zachęcić do dobrych, żeby pobudzać kreatywność w poszukiwaniu nowych dróg na rzecz ułatwienia inicjatyw osobistych i zbiorowych"
"Potrzebujemy polityki o szerokiej wizji, rozwijającej nowe integralne podejście, łącząc w dialogu interdyscyplinarnym różne aspekty kryzysu". (LS 197)
Niewątpliwie, pozytywne efekty opisane w Laudato si' zaistnieją jedynie przy aktywnym udziale i partycypacji mieszkańców, lokalnych grup działania i organizacji pozarządowych. Konieczna jest też współpraca niezależnych ekspertów, artystów, czy odpowiedzialnych polityków. Taka współpraca nie jest na pewno łatwa, ale jest esencją społeczeństwa obywatelskiego. Ważne też, żeby za koniecznymi niekiedy protestami był komunikatywny, konstruktywny przekaz, z którym można się identyfikować. Alternatywne, prawdziwie zrównoważone (tzn. trwałe) rozwiązania i wizje rozwoju są możliwe.
Kasper Jakubowski
związany z REFA, architekt krajobrazu, absolwent studiów podyplomowych planowania krajobrazu i gospodarki przestrzennej. Obecnie doktorant na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej. Przedstawiciel REFA w Komisji Dialogu Obywatelskiego ds. Środowiska w Krakowie. Jest jednym ze współautorów podręcznika "Przyroda w mieście - zastosowania", T. 4, Fundacja Sendzimira, 2013 oraz "Kościół i nauka w obliczu ekologicznych wyzwań. Źródła, inspiracje i konteksty encykliki Laudato si'", Akademia Ignatianum, wyd. WAM, Kraków, 2016. Autor licznych publikacji na temat ekologii miasta, edukacji ekologicznej i prośrodowiskowych tendencji w projektowaniu terenów zieleni.
