scape-bocianPrzy okazji Święta Niepodległości warto wspomnieć o wymiarze patriotyzmu, którego nam ciągle brakuje. Chodzi o tzw. postawę i świadomość ekologiczną, która znajduje praktyczne potwierdzenie w pro-środowiskowym zaangażowaniu i budowaniu społeczeństwa obywatelskiego. Propagowanie pozytywnej wizji patriotyzmu wiąże się także z ochroną środowiska. I odwrotnie, wiele głosów „antyekologicznych" i degradujących działań jest zaprzeczeniem patriotyzmu. Efektem jest niszczenie krajobrazu, zanieczyszczenie oraz homogenizacja polskiej przyrody.

...pokaż mi krajobraz, który tworzysz, a powiem ci kim jesteś. – prof. Zbigniew Mirek

Nie odziedziczyliśmy Ziemi po naszych przodkach. Pożyczyliśmy ją tylko od naszych dzieci - Lester Brown

Patriotyzm oznacza przywiązanie do wartości. Jedną z form takiego przywiązania jest zakorzenienie w ziemi przodków, w architekturze, naturze i pejzażu. Wartością jest związek z krajobrazem kulturowym i jego charakterystycznymi elementami. Niekiedy określa się to pojęciem genus loci, poczuciem przynależności, co sprawia że pewne przestrzenie oddziałują w sposób skondensowany na naszą wrażliwość, zmysły, potrzebę piękna i obcowania z naturą. Odbierane są jako magiczne i klimatyczne, a ich degradacja budzi uzasadniony niepokój. Przywiązanie do wartości wreszcie dotyczy relacji do rodzimej przyrody: naturalnych siedlisk, występującej w nich fauny i flory, lokalnych zasobów genetycznych. Kaczeniec z południa i północy Polski, choć wygląda niemalże identycznie ma zupełnie inny zestaw genów, swój niepowtarzalny „adres". 

Polski krajobraz bez bociana?

Czy przyszłe pokolenia będą miały szansę zobaczyć, na przykład, miedze śródpolne, wierzby głowiaste, fenomen „polskiej łąki kwietnej" (nasz krajobrazowy produkt flagowy), liczne gatunki ptaków? Czy bocian biały wraz z całą plejadą towarzyszących mu gatunków zwierząt ograniczy swój zasięg występowania jedynie do wybranych peryferii na wschodzie kraju? Jest to scenariusz realny w dobie suburbanizacji (rozlewania się miast i chaotycznej zabudowy w krajobrazie otwartym), niszczenia i zaniechania koszenia łąk. W największym stopniu może się do tego przyczynić rozpowszechniony model przemysłowego rolnictwa z monokulturami upraw, chemizacją i komasacją gruntów (tj. scalaniem wielu upraw rozdzielonych miedzami w jedną, dużą monokulturę).

Choć co czwarty bocian na świecie jest Polakiem, to w perspektywie kilku dekad bocian biały może zniknąć z naszego krajobrazu lub okazać się gatunkiem skrajnie nielicznym. Brzmi nierealnie?

Choć co czwarty bocian na świecie jest Polakiem, to w perspektywie kilku dekad bocian biały może zniknąć z naszego krajobrazu lub okazać się gatunkiem skrajnie nielicznym. Brzmi nierealnie? Warto sięgnąć do losu wymarłego na terenie Polski dropia, krytycznie zagrożonej a licznej na początku XX w. kraski, sokoła wędrownego, głuszca, kulona, bekasika i innych. Wiele gatunków ptaków pospolitych do niedawna nie ma dobrych perspektyw rozwojowych, a ich sytuacja jest niepewna w naszym polskim okios (z gr. 'dom', stąd ekologia znaczy dosł. 'dom' + 'nauka'). Przywiązanie do rodzimej flory, zachowanie lokalnie występujących gatunków i całych ekosystemów oraz eliminowanie roślinności inwazyjnej tam, gdzie stanowi realne zagrożenie, jest niewątpliwie przejawem patriotyzmu. Dzięki Bogu, ludzi o takiej postawie par excellance patriotycznej i etycznej nie brakuje, choć często są politycznie, administracyjnie i ekonomicznie marginalizowani.

Przywiązanie do rodzimej flory, zachowanie lokalnie występujących gatunków i całych ekosystemów oraz eliminowanie roślinności inwazyjnej tam, gdzie stanowi realne zagrożenie, jest niewątpliwie przejawem patriotyzmu.

scape-WigierskiPN3

Fot. aut. Katarzyna Martyna-Jakubowska, copyright REFA 2016.

Anglosaska lekcja

Zwiedzając jeden z nowych parków we wschodniej części Londynu, założony w ramach przygotowań do Igrzysk Olimpijskich w 2012, można zaobserwować, jaki skok w myśleniu o krajobrazie miejskim i sposobach jego kształtowania przeszły państwa zachodnioeuropejskie. Przekonać się o możliwościach odtwarzania przyrody, nadawania przestrzeniom miejskim nowej formy estetycznej i przyrodniczej. Podczas, gdy u nas koncepcja zrównoważonego (czyli trwałego) rozwoju stanowi słowo-klucz wielu strategii i dokumentów, na Zachodzie znajduje swoje potwierdzenie w praktyce. Miasta europejskie stają się przyjaźniejszymi miejscami do życia, chroni się w nich bioróżnorodność, promuje rodzime gatunki krajobrazu – kontakt z przyrodą jest w nich namacalny i możliwy na co dzień.

Miasta europejskie stają się przyjaźniejszymi miejscami do życia, chroni się w nich bioróżnorodność, promuje rodzime gatunki krajobrazu – kontakt z przyrodą jest w nich namacalny i możliwy na co dzień.

W części północnej parku nazwanego na cześć brytyjskiej królowej, Parkiem Olimpijskim Królowej Elżbiety odtworzono 45 ha siedlisk w ramach 105 ha nowych terenów parkowych (8 km parku rzecznego!). Infrastruktura olimpijska wiązała się z przebudową i rewitalizacją silnie zanieczyszczonego, zdegradowanego ekologicznie, ale i społecznie terenu. Zadbano o odtworzenie biotopów m.in. zimorodka, wydry, zaskrońca, ryb. Przewidziano 650 skrzynek dla ptaków i nietoperzy. Posadzono wreszcie 4,000 sztuk drzew o wysokości powyżej 8,0 m. Odbudowano zbiorowisko łęgowe – charakterystyczny, brytyjski element krajobrazu rzecznego, który zachował się w całej Anglii szczątkowo. Większość z 350,000 nowych sadzonek roślinności niskiej i wysokiej obejmuje gatunki rodzime. Pozyskano je z terenu przed etapem budowy. Następnie rozmnożono i przygotowano do ponownego posadzenia, np. w formie angielskiej łąki podmokłej „z rolki", „rozkładanej" na mokradłach. Pomogły w tym ostre, pro-środowiskowe regulacje prawne, przyjęta i wdrożona strategia zrównoważonego rozwoju, udział profesjonalnych przyrodników na wszystkich etapach inwestycji i nacisk na ochronę lokalnych zasobów przyrody. Na przykład, plan działania na rzecz bioróżnorodności (BAP) wymusił posadzenie zagrożonego gatunku drzewa w Wlk. Brytanii – topoli czarnej (Populus nigra). Nie było to łatwe: w okolicy nie było drzew do pozyskania odpowiedniego materiału roślinnego. Ukorzeniony materiał znaleziono dopiero 25 km od parku (egzemplarz męski), 55 km (dwa egzemplarze żeńskie).

W części południowej parku już o charakterze bardziej miejskim, zaprojektowano krajobrazy tematyczne z roślinnością z całego świata. Jest to efektowne, krajobrazowe odbicie wielokulturowej, wielonarodowej społeczności miasta. Londyński park jest znakomitym punktem odniesienia dla projektów rewitalizacji, odbudowy zniszczonego środowiska, jego ochrony, protegowania w projektowaniu swoistych, rodzimych cech krajobrazu oraz przypisanych mu gatunków fauny i flory.

Środowisko przyrodnicze nie jest ani prawicowe, ani lewicowe - przypominają miejscy aktywiści zmieniając rzeczywistość dokooła, język debaty publicznej i inicjując oddolne procesy zmian.

Patriotyzm ekologiczny?

„Troska o dziedzictwo naturalne jest przejawem nowoczesnego patriotyzmu" - przypomniał kiedyś poprzednio urzędujący przezydent RP. Środowisko przyrodnicze nie jest ani prawicowe, ani lewicowe - przypominają miejscy aktywiści zmieniając rzeczywistość dokooła, język debaty publicznej i inicjując oddolne procesy zmian. Czym zatem jest i czym może być dzisiaj nowoczesny patriotyzm? Bardzo przyszłościowym kierunkiem i polem do zaangażowania jest troska o przestrzeń publiczną, tereny zieleni w miastach, sprawy lokalnego społeczeństwa i lobbing obywateli zatroskanych stanem środowiska. Konkretne, praktyczne inspiracje do działania znajdziemy w encyklice papieża Franciszka, Lauadato si'. Patriotyzm dzisiaj to pozytywna opcja na rzecz „polskości" i "lokalności", bez kompleksów, złych emocji i nienawiści. Patriotyzm otwartej głowy, zarażający pasją do działania, proekologiczny, odpowiedzialny i etyczny. Nie są to puste pojęcia. Zaangażowanie proprzyrodnicze może być adekwatną odpowiedzią na zjawisko homogenizacji krajobrazu, przestrzeni miejskiej i polskiej przyrody, coraz bardziej marginalizowanej, upraszczanej, ujednolicanej, sterylizowanej z jakichkolwiek przejawów naturalności.

Nowoczesny patriotyzm to pozytywna opcja na rzecz „polskości" i "lokalności", bez kompleksów, złych emocji i nienawiści. Patriotyzm otwartej głowy, zarażający pasją do działania, proekologiczny, odpowiedzialny i etyczny zarazem.

 Kasper Jakubowski, REFA

scape-WigierskiPN2

Fot. Suwalszczyzna, fot. Katarzyna Martyna-Jakubowska, copyright REFA 2016.